De adel en de wereldtentoonstelling

Volgens de Livre d’Or de l’Exposition Universelle à Gand werd het plan opgevat om een wereldtentoonstelling te houden in Gent tijdens een intieme receptie ten huize van Gustave Carels. Er vormde zich al snel een klein promotieteam: oud-minister Gérard Cooreman;schepen Devigne; de industrieel Maurice de Smet de Naeyer; de socialistische Emile Coppieters, senator en ondernemer van openbare werken; en de industriëel Ferdinand Feyerick.(1) Terwijl de promotoren achter de schermen lobbyden werd het project in de Gentse pers uitgesponnen. Vooral toen bekend werd dat er een derde wereldtentoonstelling zou komen in Brussel. Ook Gentse verenigingen zetten hun schouders onder het plan: de Ligue du Commerce et de l’industrie, de Cercle des Commerçants, de Association des Voyageurs de commerce, de Cercle Artistique et Littéraire en de Cercle commercial et Industriel. Fernand de Smet de Naeyer, Eugène de Hemptinne en Fernand Feyerick gingen als afgevaardigden van de Cercle Commercial et Industriel onderhandelen met de toenmalige Gentse burgemeester Emile Braun. Gesteund door de eerste minister Paul de Smet de Naeyer, een industriëel met Gentse roots, werd het project goedgekeurd door de Gentse gemeenteraad. Voorwaarde waaraan moest voldaan worden: de oprichting van een naamloze vennootschap met een minimum kapitaal van 1.500.000 frank. Op 28 december 1905 werd in de Cercle Commercial et Industriel, de Société Anonyme pour l’étude d’une exposition universelle et internationale à Gand opgericht in aanwezigheid van notarissen Fobe, Nève en Tyman.(2) Gustave Carels en Gérard Cooreman werden voorzitter; Eugène de Hemptinne en Maurice de Smet de Naeyer ondervoorzitter; Auguste van Loo secretaris; Joseph Nève en Leon van Hollebeke als adjunct-secretarissen. Auguste van Loo werd na zijn overlijden in 1905 vervangen door Albert Ceuterinck. In 1908 werd de definitieve Société anonyme de l’Exposition universelle et internationale de Gand opgericht en bewerkstelligd voor de notarissen Fobe, Nève en Tyman. We refereren in het verdere verloop van de tekst naar deze vennootschap als de “NV Wereldtentoonstelling”.
We geven in de tabellen III.79 tot III.84 het overzicht van de tellingen voor de aandeelhouders van de NV Wereldtentoonstelling die we teruggevonden hebben in de Wegwijzer. Van de 60 personen die we terugvonden in onze databank woonden er 54 in Gent. De adel was vertegenwoordigd met 19 leden. Daarvan hadden er 9 een adellijke titel. 12 van de 60 personen waren opgenomen in de High Life de Belgique. Het grootste aandeel qua beroep waren de nijveraars (40%), hetgeen ons vermoeden sterkt dat de NV Wereldtentoonstelling een dynamisch ondernemend initiatief was, waarvan het ‘lidmaatschap’ slechts zijdelings een mondaine bedoeling had. Als we kijken naar de politieke overtuiging dan zien we dat
het merendeel (54%) eerder liberaal was, 28% was eerder katholiek en van de overige 17% weten we het niet.

tabel III.79 aantal leden van de NV Wereldtentoonstelling volgens hun domicilie

Gent 54 90 %
omstreken van Gent 3 5 %
Onbekend 3 5%
totaal 60 100 %

tabel III.80 verdeling van de NV Wereldtentoonstelling volgens adellijke status

van adel 19 32%
geadeld na 1913 4 7%
niet zeker 1 1%
niet van adel 36 60%
totaal 60 100%

tabel III.81 verdeling van de NV Wereldtentoonstelling volgens titel

ongetitelde leden 10 53%
getitelde leden 9(3) 47%

tabel III.82 verdeling van de leden van de NV Wereldtentoonstelling volgens opname in High Life de Belgique

opgenomen 12 20%
niet opgenomen 48 80%
totaal 60 100%

tabel III.83 verdeling van de leden van de NV Wereldtentoonstelling volgens beroep

eigenaar 7 13%
bijzondere 1 1%
advocaat/jurist 14 23%
nijveraar 2 4 40%
overig (4) 1 4 23%
totaal 60 100%

tabel III.84 verdeling van de leden van de NV Wereldtentoonstelling volgens politieke voorkeur

onbekend 10 17%
vermoedelijk kath 1 +
katholiek 16 27%
Vermoedelijk Lib 8 +
liberaal 24 54%
socialist 1 1%
totaal 60 100%

CONGRESSEN OP DE WERELDTENTOONSTELLING IN GENT
Volgens Christophe Verbruggen (5) zijn congressen een nieuwe vorm van sociabiliteit ontstaan in de 19de eeuw. Bovendien waren de internationale congressen een typisch voorbeeld van het negentiende-eeuwse wetenschappelijke internationaliseringproces.(6) Naast de pragmatische of intellectuele uitwisselingen was er op de congressen ook veel ruimte voor plezier en vermaak. De Wereldtentoonstelling was de gelegenheid bij uitstek om zowel nationale als internationale congressen te organiseren: we hebben er 91 geteld. Dit maakte ons nieuwsgierig om na te gaan of de Gentse adel ook deelnam aan deze congressen. We bekijken het geschiedkundig congres en het Frans taalkundig congres van dichterbij. Onze bronnen zijn de verslagen van beide congressen. (7) Daarin vinden we lijsten met namen van de deelnemers, inleidende speeches, de lezingen van de sprekers en eventueel notulen van opmerkingen tijdens de discussies na de lezingen. Aangezien het geschiedkundig congres werd ingericht door de Gentse Société d’Histoire et d’Archéologie maken we van de gelegenheid gebruik om ook van deze vereniging het ledenbestand te bestuderen.

XXIII CONGRÈS D’HISTOIRE ET D’ARCHÉOLOGIE
Het 23ste Congrès d’Histoire et d’Archéologie vond plaats van 8 tot 13 augustus in Gent tijdens de
Wereldtentoonstelling en werd georganiseerd door de Société d’histoire et d’archéologie. Er waren 1.112 deelnemers. De deelnameprijs was 10 frank, voor de familieleden van de congressist 5 frank en voor membres honoraires 20 frank.
Wat opvalt is dat er relatief veel vrouwen (215 deelneemsters of 19%) aan dit zesdaags congres participeerden. Dit contrasteert met het feit dat er bijna geen vrouwen lid waren van de Société d’histoire et d’archéologie en bij de Gentse afdeling al helemaal geen. We kunnen niet zomaar aannemen dat de deelneemsters er uit emancipatorische beweegredenen naar toe gingen. Volgens Hans Vandevoorde(8) waren de helft van de bezoekers van de Wereldtentoonstelling vrouwen en was het dus vanuit commercieel oogpunt dat men hen op verschillende gebeurtenissen toeliet. Slechts van drie vrouwelijke congressisten is zeker dat ze, al dan niet professioneel geschiedenis studeerden: één was lid van de Société d’Archéologie de Bruxelles een andere was lid van de Société historique et archéologique de Tournai en een derde was een dame uit Luik die docteur en art et archéologie was. Uit de deelnemerslijst
blijkt dat ongeveer een kwart van de aanwezige vrouwen (51 op 215) niet hun echtgenoot of ouders vergezelden. We weten niet aan welke onderdelen van het congres de meeste vrouwen deelnamen. Gingen ze enkel naar de lezingen, enkel naar de feestelijkheden of naar beide?
Na de openingssessie de vrijdag om 15 uur kon men lezingen volgen in verschillende secties. ’s Avonds werden de congressisten, in stadskledij, verwacht voor een réception intime aangeboden door de gouverneur in het hôtel gouvernemental in de gouvernementstraat. De zaterdag begon met lezingen. In de namiddag waren de congressisten welkom op de inhuldiging van het monument voor Hubert en Jan van Eyck. Er werden voor hen plaatsen voorbehouden van waar ze ook de ommegang van de St. Michielsgilde konden zien. De ommegang konden ze eventueel ook volgen vanuit Vieille Flandre om 17 uur. ’s Avonds werd een feest aangeboden in het Feestpaleis: een concert-gala met optreden van les chanteurs de Saint-Gervais de Paris met muziek van Rameau. De zondag was voorbehouden voor een stadsbezoek met rondleidingen door Joseph Casier en Victor van der Haegen in het Gravensteen en de Sint-Baafsabdij. Tussendoor werd een receptie op het stadhuis aangeboden door het college van burgemeester en schepenen. ’s Avonds kon men voor 8 frank aanschuiven aan een banket in la Vielle Flandre opgeluisterd door een concert. De dag nadien was er een excursie voorzien. Eerst nam men de trein naar Dendermonde, waarna men per stoomboot, met déjeuner à bord, naar Temse vaarde. Vervolgens ging men opnieuw per trein naar Bornem om het kasteel van Mme. la comtesse F. Marnix de Ste Aldegonde te bezoeken. De kostprijs voor deze uitstap was 7 frank. ‘s Avonds was er dan nog een grande fête artistique à la Vieille Flandre voorzien, waar 5 frank extra werd voor aangerekend. De dinsdag kon men na de lezingen om 16u30 een bezoek brengen aan l’Exposition de l’Art ancien dans les Flandres. Het congres werd ’s avonds afgesloten in de zaal van de Floraliën met een optreden van het orkest Sechiari afgewisseld met Scènes rythmées. Opvallend aan het hierboven geschetste congresprogramma is dat er meer tijd voorzien was voor uitstappen en feesten dan voor het volgen van lezingen. Dit verklaart waarschijnlijk ook de brede belangstelling voor dit congres en de aanwezigheid van veel vrouwen en familieleden: sommige leden kwamen met echtgenote, zonen en dochters. Toch waren er nog voldoende professoren en geschiedkundigen aanwezig om te kunnen veronderstellen dat men zeker ook voor de lezingen kwam.(9)

CONGRÈS INTERNATIONAL POUR L’EXTENSION ET LA CULTURE DE LA LANGUE FRANÇAISE
Het Congrès International pour l’Extension et la Culture de la Langue Française liep van 11 tot 14 september 1913. Er waren 277 deelnemers. Ook voor dit evenement is er een opvallend groot aantal dames (84 of 30%) ingeschreven.(10) Naast internationale gasten was ook “la partie la plus intelligente et la plus cultivée”(11) van de stad Gent uitgenodigd. Donderdag werd het congres geopend met enkele toespraken waarna de congressisten de Franse sectie van de Wereldtentoonstelling bezochten. Daar werden ze opnieuw verwelkomd met een speech. ’s Avonds ging het gezelschap naar de Minardschouwburg voor een voorstelling van het Théâtre de l’OEuvre uit Parijs onder de artistieke leiding van Aurélien Lugné-Poë. Men speelde er Le Voile van Rodenbach en Les Romanesques van Rostand.(12) De volgende dag na enkele voordrachten kregen de deelnemers een rondleiding in de stad verzorgd door leden van de Société d’histoire et d’archéologie. Vervolgens werden ze onthaald met thee door “un comité de dames de la haute société locale”(13) in de zaal van de Chef-Confrérie de Saint-Michel. Ze werden er vergast door de violist Pierre Sechiari en een muzikant van zijn gezelschap op een muzikaal intermezzo. ’s Avonds was er in de grote feestzaal van de Wereldtentoonstelling een concert met Franse muziek, verzorgd door het Orchestre Sechiari de Paris. Ook de toentertijd beroemde Franse pianist Raoul Pugno bracht er naast de Variations symphoniques van César Franck ook enkele van zijn eigen, maar nu vergeten, composities.(14) De zaterdagvoormiddag stond een bezoek aan Brugge op het programma en in de namiddag waren er nog enkele lezingen. Veel tijd was er daarvoor niet want om 17 uur werden de congressisten ontvangen op het stadhuis. Na enkele toespraken werd het glas geheven. ‘s Avonds was er een banket in het restaurant Van der Noot in Oud Vlaanderen. Het congres werd zondagvoormiddag afgesloten met nog enkele laatste toespraken. Dit congres was propaganda voor de Franse taal en cultuur. Dit was geen alleenstaand feit want Frankrijk was overduidelijk aanwezig op de Wereldtentoonstelling. De motieven voor de prominente Franse aanwezigheid waren complex. Frankrijk wilde goede handelsbetrekkingen behouden met België en de concurrentie met Duitsland aangaan. Daarnaast werd de Franse cultuur uitgedragen op congressen via het woord van Franse wetenschappers,geschiedkundigen, kunstenaars en politiekers.(15) De Franstalige Gentse elite keek met veel ontzag en trots uit naar de komst van de Franse elite, waar het zich mee wou vereenzelvigen.
Op het congres kon men verschillende secties volgen: de propagandasectie (met lezingen over het gebruik van het Frans in andere landen), de sectie literatuur, de sectie filologie & geschiedenis en de pedagogische en sociale sectie. We gaan niet in op de inhoud van deze lezingen maar we willen wel enkele citaten eruit bekijken omdat ze een licht werpen hoe de sprekers en dus misschien ook de Gentse deelnemers stonden tegenover de Vlaamstaligen. Veel van de Belgische deelnemers waren ongetwijfeld de Ligue nationale pour la défense de la langue française toegenegen. Ze waren antiflamingants die sterk gekant waren tegen de vernederlandsing van de Gentse universiteit. Van de Vlaamstalige bevolking vonden ze bovendien dat “non seulement les populations flamandes n’ont pas appris le français, mais qu’une grande partie de ces populations n’a même pas appris en flamand les rudiments des connaissances indispensables à l’homme”.(16) En één van de vragen waarvan ze hoopten tijdens het congres een antwoord te vinden, was hoe men “ces Flamands incultes” kon overtuigen dat het in hun eigen voordeel was om Frans te leren.(17) Gérard Harry uit Brussel biedt op het congres een oplossing om de ongecultiveerde, eentalige Vlaming er toe aan te zetten Frans te leren: “un organe flamand chargé (…) de révêler aux Flamands unilingues cette vérité rudimentaire que leur idiome est une clef ne servant à ouvrir qu’une porte –et quelle étroite porte- la langue française un passe-partout qui les ouvre toutes”.(18)
Op het congres behandelde men onder andere het nu nog steeds prangend actuele probleem van de splitsing van België.(19) Ook de wet van 31 juli 1913 over het gebruik van het Nederlands in het leger kreeg hun aandacht: “cette loi ne répondait à aucune nécessité. (…) En outre il n’est pas contestable que, si même il s’est produit quelques malentendus entre officiers connaissant uniquement le français et miliciens de langue flamande, le projet de loi n’y apportait aucun remède, puisque les officiers ayant appris le flamand littéraire ne pourront jamais converser avec les soldats flamands des campagnes, ne connaissant que leur patois locaux.”(20)Een onderwerp dat een jaar later een wrange nasmaak zou krijgen.
In onderstaande tabellen III.85 tot III.90 tonen we aan hoe ruim de belangstelling was vanuit het Gentse mondaine milieu voor beide congressen. De Gentse adel was er ook vertegenwoordigd. Voor de overige tabellen III.87 tot III.90 valt het moeilijk om een uitspraak te doen over de vraag of onze databankleden kenmerkend verschillen van de overige congressisten bijvoorbeeld qua beroep of overtuiging.

tabel III.85 aantal leden van het historisch congres en het Frans taalkundig congres 1913 volgens hun
domicilie