De wereldtentoonstelling sluit zijn deuren
Op 3 november 1913 sloot de wereldtentoonstelling zijn deuren.(1) Met bijna 10 miljoen bezoekers was de organisatie erin geslaagd om een topprestatie neer te zetten. Volgens André Capiteyn werd deze Gentse wereldtentoonstelling door tijdgenoten overmoedig beschouwd als een nieuw begin van ongekende groei en bloei.(2) Helaas was de timing alles behalve gunstig. Dit was de laatste wereldtentoonstelling voor het uitbreken van de eerste wereldoorlog.(3) Hierdoor was het gewenste effect, om Gent internationaal op de kaart zetten en een economische boost te behalen voor de stad, niet uitgedraaid tot een groot succes en bleef de stad achter met een enorme financiële kater.(4) Zoals gebruikelijk, gingen de meeste paviljoenen, speciaal opgetrokken voor de wereldexpo, vrijwel vlak na sluiting tegen de vlakte. De voorafgaande restauraties en stadssaneringen daarentegen bepalen nog tot op heden het karakter van de Gentse binnenstad(5) In 1926 werd er een herdenkingsmonument opgericht op het Veerleplein, het Leeuwke.(6) Veel terreinen die werden gebruikt voor de wereldtentoonstelling, werden in de jaren 1920 verkaveld tot verschillende burgerwijken, hier wordt vaak naar verwezen als ‘het miljoenen kwartier.(7)
Dit was tevens het einde van het Salon d’Art Photographique. De getoonde foto’s werden terug opgehaald door de eigenaars en de verkochte werken mochten worden opgehaald.
Krijgt kunstfotografie zijn verdiende stek?
Gent was niet de eerste wereldtentoonstelling waar kunstfotografie aanwezig was (zie eerder). Wel was het de allereerste wereldexpo waar kunstfotografie een eigen ruimte ter beschikking had, die behoorde tot het Paviljoen der Schone kunsten. Mede hierdoor werd kunstfotografie erkend als een autonome kunstdiscipline, gelijkwaardig aan de traditionele schone kunsten. Had de Gentse afdeling van de Association Belge de Photographie een nieuwe traditie in gang gezet waardoor kunstfotografie op de volgende wereldtentoonstellingen zijn vaste stek zou innemen? Of was de vervulde wens van Joseph Casier om kunstfotografie te tonen in een galerij van het paviljoen der Schone Kunsten slechts een éénmalige gebeurtenis die verder niet werd overgenomen door latere wereldtentoonstellingen?
Na de wereldtentoonstelling in Gent werden er uiteraard over de hele wereld nog vele wereldtentoonstellingen georganiseerd. Strikt genomen geldt hier een opdeling tussen historische en officiële wereldtentoonstellingen.(8) De historische wereldtentoonstellingen zijn die, vanaf 1851 te Londen tot en met de wereldexpositie van Chicago in 1933. Behalve eerder genoemde wereldtentoonstellingen die plaats vonden vòòr die van Gent in 1913, zijn hier ook de wereldtentoonstellingen zoals te San Francisco in 1915 (Verenigde Staten), in 1929 te Barcelona (Spanje) en in 1933 te Chicago (Verenigde Staten), inbegrepen.(9) Deze wereldexposities vonden plaats voordat het Bureau International des Expositions, afgekort BIE, actief was. Deze internationale organisatie werd opgericht na de internationale conventie die plaatsvond te Parijs in 1928 waarbij 31 landen vertegenwoordigd waren. Hun activiteiten startten in 1931 en hadden als doel het beschermen van de rechten van zowel de organisatoren als van de deelnemers, alsook het bewaken van de kwaliteit van de expo.(10)Toch was het pas bij de wereldtentoonstelling in Brussel in 1935 dat het Bureau International des Expositions de organisatie in goede banen leidde.(11) Dit was dus opnieuw een primeur voor België. Bij de historische wereldtentoonstellingen bepaalde elk gastland zelf de regels zonder deze te moeten bespreken met andere (deelnemende) landen. Sinds de oprichting van het BIE nemen al de leden deel aan de beslissingen die worden genomen door het BIE, waarvan de hoofdzetel in Parijs ligt. Momenteel bevat het Bureau International des Expositions 169 leden en groeit de organisatie nog elk jaar.(12)
Na Brussel in 1935 werden er verder nog officiële wereldtentoonstellingen gehouden in Parijs, Frankrijk (1937), New York, Verenigde Staten (1939), Port Au Prince, Haïti (1949), Brussel, België (1958), Seattle, Verenigde Staten (1962), Montreal, Canada (1967), Osaka, Japan (1970), Sevilla, Spanje (1992), Hannover, Duitsland (2000), Shanghai, China (2010) en Milaan, Italië (2015). De volgende wereldexpo zal plaats vinden in 2020 in Dubai, Verenigde Arabische Emiraten .(13) Let wel; het gaat hier om Universele wereldtentoonstellingen die worden erkend door het BIE. Naast deze Universele wereldtentoonstellingen worden er ook internationale exposities georganiseerd die door het BIE worden onderverdeeld in volgende categorieën: Gespecialiseerde internationale tentoonstellingen zoals bijvoorbeeld de Expo van Luik in 1939 ter ere van de 175ste verjaardag van het Albert Kanaal, Horticulturele tentoonstellingen zoals bijvoorbeeld de tuinbouwtentoonstelling van Rotterdam in 1960 en de Triënnale, die telkens plaatsvindt in Milaan.(14)
Was Gent de trendsetter met zijn salon International d’Art Photographiqe of werd er op latere wereldtentoonstellingen geen verdere aandacht meer gegeven aan de kunstfotografie? Er wordt kort op chronologische volgorde nagegaan op welke van de bovenvermelde wereldtentoonstellingen, die plaatsvonden na 1913, de kunstfotografie een eigen paviljoen, galerij of stand ter beschikking had.
Als eerste in rij volgde de Wereldexpositie van San Francisco, oftewel The Panama Pacific International Exposition, in 1915.(15) Hier is geen informatie terug te vinden over de aanwezigheid van kunstfotografie in een van voorgenoemde gedaantes. Fotografie was echter wel aanwezig in het paviljoen van schone kunsten genaamd Palace of Fine Arts, maar niet als kunstfotografie. De fotografie werd hier ingezet om, aan de hand van reproducties, muurschilderingen, sculpturen en andere kunstwerken te vertegenwoordigen die zelf niet fysiek aanwezig konden zijn. (16)
Na San Francisco werd de volgende universele wereldtentoonstelling gehouden in Barcelona in 1929.(17) Industrie, kunst en sport waren het centrale thema.(18) Net zoals in de daaropvolgende wereldtentoonstelling in Chicago in 1933, was er geen specifieke ruimte ingericht voor het tentoonstellen van kunstfotografie, noch was er kunstfotografie terug te vinden in het paviljoen van schone kunsten.(19) Wel was er op deze laatsgenoemde expo de aanwezigheid van ‘The Workers Film and Photo League’. Dit was een sociale alliantie van locale verenigingen die sociale films maakten, artikels en nieuwsbrieven publiceerden en verantwoordelijk was voor tentoonstellingen van sociale fotografie.(20)The Worker Film and Photo league was een reactie op de mainstream Hollywoord filmwereld en had eeder als doel om sociaal links gedachtengoed te propageren dan de status van kunstfotografie te verdedigen.
De afwezigheid van kunstfotografie gold ook voor de expo te Brussel in 1935. Fotografie werd hier opnieuw als industrieel instrument getoond onder in het paviljoen van ‘Arts Graphiques’. Dit was een ruimte van 2000m2 voorbehouden voor les instruments et procédés généraux des lettres, des sciences et des arts.(21)
De Exposition Universelle et Internationale de Paris in 1937 was een nieuw lichtpunt in de expo geschiedenis van de kunstfotografie. Er waren geen kunstfoto’s aanwezig in het paviljoen der schone kunsten maar er was wel een paviljoen exclusief voorbehouden voor cinema, fotografie en fonografie dat zich vlak aan de Eiffeltoren bevond.(22) Dit Pavillon du Cinéma, de la Photographie et du Phonographie was uitgewerkt met een architectonische verwijzing naar twee grote rollen pellicule naast de ingang (afb. 55). Op de begane grond was er een tentoonstelling ingericht met kunstfotografie en toepassingen van de fonografie.
New York was de gaststad voor de universele wereldtentoonstelling in 1939-1940 met als thema ‘The World of Tomorrow’. Zoals het thema laat blijken stond deze wereldexpo volledig in het teken van de nieuwe uitvindingen die de toekomst zouden beïnvloeden. Er waren verschillende technische snufjes aanwezig die voor het eerst aan het grote publiek werden getoond. Enkele hiervan waren de airconditioning, de faxmachine en nylonkousen. Ook de televisie was aanwezig en een exhibitie van de kleurenfotografie.(23) Verder was er nog de Kodak Photo garden. Een stand van Kodak waar bezoekers van de wereldtentoonstelling terecht konden met vragen omtrent fotografie of voor een korte initiatieles voor het maken van foto’s.(24) Wederom geen triomf voor de kunstfotografie maar fotografie als uitvinding in New York.
Over de daarop volgende wereltentoonstellingen in 1949 te Port au Prince, in 1958 te Brussel en in 1962 te Seattle zijn geen vernoemingen teruggevonden over de aanwezigheid van kunstfotografie.
Op de wereldtentoonstelling van 1967 in Montreal was er een paviljoen aanwezig van Kodak Canada.(25) Hier staat niet de kunstfotografie centraal, zoals in het Salon d’Art Photographique op de expo in Gent, maar fotografie als een onmisbaar middel in het dagelijks leven. Aan de hand van een 8 minuten durende diashow werden levendige kleurenfoto’s bijna tot leven gewekt door een vernuftige projector installatie. Doel was om het wonder van de fotografie te tonen en op welke manier het medium de mens ten dienste staat.(26)
Fotografie kwam ook aanbod in het unieke project genaamd Habitat 67, ontworpen door architect Moshe Safdie (1938).(27) 354 modules vormden samen 148 residenties, deze units werden op en tegen elkaar geplaatst en vormden samen één geheel.(28) (foto) In deze sectie van de expo vonden exposities plaats onder verschillende thema’s. Eén van deze thema’s was ‘Man the creator’ en bevatte tentoonstellingen van onder meer schone kunsten, hedendaagse sculpturen, fotografie en industriële kunsten.(29) Deze verzameling kan worden gezien als een moderne opvatting van visuele kunst waarbij de artistieke en creatieve vermogens van de mens samen werden geplaatst. Er wordt in verschillende artikels verwezen naar deze fotografie tentoonstelling als ‘International Exhibition of Fine Photography’ wat kan duiden op een artistiek karakter van deze fotografie tentoonstelling.
Over de wereldtentoonstelling in Osaka, Japan, in 1970 is er geen informatie teruggevonden over de aanwezigheid van kunstfotografie. De volgende algemene universele wereldtentoonstelling vond plaats in 1992 in Sevilla, Spanje.(30 )In het speciaal daarvoor voorziene kunstpaviljoen kon de bezoeker zich vergapen aan beeldhouwkunst, installatiekunst, action painting, body art, tapijtkunst, keramiek, videokunst en fotomontages. Het lijkt of de klassieke vorm van schone kunsten ook op de wereldtentoonstelling plaats heeft gemaakt voor de nieuwe invulling van de white cube. De traditionele opdeling van schilderkunst en beeldhouwkunst vervaagden en er was meer plaats voor nieuwe kunstvormen zoals performance en dergelijke. Fotomontages doken al op sinds het begin van de 20ste eeuw, maar werden zeer populair na de eerste wereldoorlog.(31) Deze avant-gardefotomontages waren op de expo in Sevilla de representatie van de kunstfotografie. De artistieke fotografie, die vandaag niet meer weg te denken is uit de kunstwereld, werd al decennia lang in de kunstmuseale wereld opgenomen. Het is dus eerder een vanzelfsprekendheid dan een vernieuwing dat kunstfotografie op het eind van de 20ste eeuw tussen andere relatief nieuwe kunstvormen werd gepresenteerd op de wereldtentoonstelling in Sevilla. Toch is dit relatief vernieuwend als er een vergelijking wordt gemaakt tussen kunstfotografie in het algemeen en op de universele wereldtentoonstellingen. Het lijkt wel of deze laatste, ondanks de algemene drang om vernieuwing te tonen, enkele decennia vertraging opliep
Bronnen:
Salon d’Art Photographique van Chloë Mentens
1 Erwin De Decker en Peter Jacobs, Wandelen door Gent 1913-1918, van wereldtentoonstelling tot wereldoorlog (Tielt: Lannoo, 2013), 19.
2 André Capiteyn, Gent in Weelde herboren, Wereldtentoonstelling 1913, 39.
3 Fien Danniau, “1913 De Gentse Expo,” laatst geraadpleegd op 17 juli 2016, http://www.ugentmemorie.be/gebeurtenissen/1913-de-gentse-expo.
4 Ronny De Schepper, “Gent herdenkt de wereldtentoonstelling van 1913,” laatst geraadpleegd op 2 juni 2016, https://ronnydeschepper.com/2013/04/26/gent-herdenkt-de-wereldtentoonstelling-van-1913/.
5 Evert Vandenberghe, “Laatste gebouw wereldtentoonstelling 1913 binnenkort gesloopt?,” laatst geraadpleegd op 8 juli 2016, http://www.dewereldmorgen.be/blog/evertvandenberghe/2015/08/10/laatste-gebouw-wereldtentoonstelling-1913-binnenkort-gesloopt.
6 Vandommele, Wereldtentoonstelling, 140.
7 Vandommele, Wereldtentoonstelling, 141.
8 “Our history.”
9 “World Expos.”
10 “Our history.”
11 Maurice Lambiliotte, M. C. C De Bakker en Arthur Schurmans, Algemene Wereldtentoonstelling Te Brussel 1958. Organisatie En Werking (Brussel: Commissariaat-generaal van de regering bij de algemene wereldtentoonstelling 1958 te Brussel, 1961) 35.
12 “The 1928 Paris Convention,” laatst geraadpleegd op 16 juli 2016, http://www.bie-paris.org/site/en/bie/the-1928-paris-convention.
13 “World Expos.”
14 “Our history.”
15 “World Expos.”
16 Official catalogue of the Department of fine arts, Panama-Pacific international exposition (with awards) San Francisco, California (San Francisco: Panama-Pacific International Expo, 1915), 6.
17 “World Expos.”
18 Gordon Linden, The book of international exposition guidebooks (s.l.: The Expo Book, 2016), 9. 2
19 Chery R. Ganz, The 1933 Chicago Worldfair: A century of progress (Illinois: University of Illinois, 2012), 24.
20 Celia Pearce, et al., Meet me at the fair: A world’s fair reader (Pitssburgh: ETC Press, 2014), 371-374.
21 “Arts Graphiques,” laatst geraadpleegd op 5 juli 2016, http://www.worldfairs.info/expopavillondetails.php?expo_id=29&pavillon_id=2150.
22 ” Cinéma, de la photographie et du phonographe,” laatst geraadpleegd op 5 juli 2016, http://www.worldfairs.info/expopavillondetails.php?expo_id=12&pavillon_id=114.
23 Bill Cotter, The 1939-1940 New Yorks World Fair (New York: Arcadia Publishing, 2009), 90-93.
24 Cotter, The 1939-1940 New Yorks World Fair, 94.
25 “Kodak du Canada,” laatst geraadpleegd op 5 juli 2016, http://www.worldfairs.info/expopavillondetails.php?expo_id=17&pavillon_id=922.
26″Kodak Pavilion,” laatst geraadpleegd op 6 juli 2016, http://expo67.morenciel.com/an/pavilions/kodak.php.
27 Ly Y. Bui, “Montreal 1967 city map”, laatst geraadpleegd op 6 juli 20 16, http://digital.lib.umd.edu/worldsfairs/record?pid=umd:1012.
28 “Homage,” laatst geraadpleegd op 6 juli 2016, http://www.habitat67.com/en/homage/#habitat67.
29 Bui, “Montreal 1967 city map”
30 “World expos.”
31 Lutz Becker, ed., Cut & Paste, European photomontage 1920-1945 (Rome: Gangemi editore, 2011), 14.